پژوهشی اثرگذار در مؤسسه تحقیقات علوم دامی کشور، پرده از انتقال و نفوذ دانشی برداشته است که می‌تواند بهرهوری حرفه پرورش گوسفند و بز کشور را تحت الشعاع قرار دهد.
وحید زندی فخر- شرق: بعد از آن همه فراز و نشیبی که از سر گذراند، حالا نور امیدی در دلش روشن شده. این روزها با امید بیشتری به دامداری‌اش سر می‌زند و شک ندارد که آینده روشنی در انتظار کسب و کارش خواهد بود. منصور توانگر دهقان، مردی حدود 70 ساله است که توانسته تا الان دامداری خود را سرپا نگه دارد و ذوق ادامه دادن به مسیر ناهموار تولید را دوباره به دست بیاورد؛ آن هم به واسطه همکاری با پژوهشگران موسسه تحقیقات علوم دامی کشور.
دامداری هزار رأسی او شاهد اجرای پروژه‌ای مهم و شاید تاریخ ساز بود. توانگر، یک هزار رأس گوسفند پرورش می‌دهد که در این میان 150 رأس از بره های تاره متولد شده را در اختیار پژوهشگران علوم دامی قرار داد. او احتمالاً از نتیجه کار، خبری نداشت و تنها دلیلی که باعث شد چنین ریسکی را بپذیرد، اعتمادش به دستان توانگر محققان بود.
در این مطالعه مشخص شد استفاده از جیرۀ آغازین پلت‌شده در کنار شیر مادر، وزن بره‌های شیرخوار نژاد شال را در زمان شیرگیری تا 4.5 کیلوگرم افزایش می‌دهد؛ رقمی که معادل 17.7 درصد رشد بیشتر نسبت به استفاده از جیره آغازین مرسوم در روش‌های سنتی است و می‌تواند سود دامداران را برای هر رأس بره شیرگیری شده حداقل 15 میلیون ریال افزایش دهد.
نبرد علم و سنت: خوراک کامل پلت شده در مقابل یونجه و کنسانتره
همانطور که گفته شد، در این تحقیق، ۱۵۰ رأس بره نر و ماده نژاد شال در روستای صالحیه نظرآباد (دامداری آقای توانگر دهقان) به دو گروه تقسیم شدند. اول، گروه پیشگام که علاوه بر شیر مادر، از جیره ویژه پلت‌شده حاوی ترکیبات غنی از پروتئین، انرژی، ویتامین‌ها و مواد معدنی استفاده کردند؛ دوم، گروه (شاهد) که در آن بره‌ها تنها با روش مرسوم دامپروری ایران، یعنی یونجه و کنسانتره پرورش یافتند. پس از گذشت دوره شیرگیری، نتایج همگان را شوکه کرد؛ بره‌های گروه اول نه تنها 4.5 کیلوگرم سنگین‌تر بودند، بلکه از نظر سلامت عمومی، نشاط و آمادگی برای رشد بعدی نیز برتر از گروه دوم ظاهر شدند. علاوه بر آن هیچگونه تلفاتی هم نداشتند.
نادر پاپی، مجری طرح توضیح می‌دهد: «پلت کردن جیرۀ آغازین، فرآیندی است که در آن مواد غذایی تحت فشار و حرارت به شکل گلوله‌های فشرده (حبه) درمی‌آیند. این فرآیند نه تنها قابلیت هضم را آسان‌تر می‌کند، بلکه از هدررفت مواد مغذی جلوگیری کرده و تحریک اشتها در بره‌ها را به همراه دارد. جیره پلت‌شده مانند یک سوپرغذای هدفمند، دقیقا مطابق نیازهای بدن بره‌های شیرخوار طراحی شده است.»
اقتصاد پرورش گوسفند زیر ذره‌بین
افزایش وزن سریع‌تر بره‌ها یعنی کاهش دوره پرواربندی و صرفه‌جویی در هزینه‌های خوراک، نیروی کار و نگهداری. بر اساس محاسبات انجام گرفته، استفاده از جیره آغازین پلت‌شده در مقایسه با استارتر مرسوم، می‌تواند سود خالص دامداران را تا 18.8 درصد افزایش دهد، زیرا بره‌های سالم تر برای شروع پرواربندی، با قیمت بالاتری به بازار عرضه می‌شوند. البته این میزان اختلاف سود در مقایسه با دامدارانی که به طور کلی از جیره آغازین استفاده نمی‌کنند، رقم بسیار بالاتری خواهد بود. همچنین، کاهش تلفات ناشی از بیماری‌ها به دلیل سلامت بهتر بره‌ها، ریسک مالی گله‌داران را به حداقل می‌رساند.
پاپی، با یک مثال عینی و ملموس، این موضوع را موشکافی می‌کند: «با توجه به اینکه، استفاده از جیره آغازین (استارتر) در تمامی سامانه‌های پرورش گوسفند و بز کشور اعم از روستایی و عشایری قابلیت اجرا دارد، بنابراین تمامی پرورش دهندگان دام سبک می‌توانند از آن استفاده کنند. از آنجایی که سالانه بیش از 10 میلیون رأس بره و بزغاله پرواری در کشور، پس از عملیات پرواربندی وارد کشتارگاه می‌شوند، چنانچه سود هر رأس بره یا بزغاله با استفاده از این جیره حداقل 10 میلیون ریال در نظر گرفته شود، در صورت اجرای این طرح در تمام دامداری‌های دام سبک، حدود 10 هزار میلیارد تومان ارزش افزوده عاید دامداران کشور خواهد شد.»
سالانه هزاران تن علوفه در روش‌های سنتی به دلیل هدررفت یا تغذیه ناکارآمد، تبدیل به ثروت از دست رفته می‌شود. جیره پلت‌شده با بهینه‌سازی مصرف، راهکاری عملی برای مدیریت منابع کمیاب است. همچنین با افزایش وزن شیرگیری، زمان لازم برای رسیدن بره‌ها به وزن کشتار کاهش می‌یابد. این یعنی تأمین سریع‌تر پروتئین مورد نیاز مردم و کاهش وابستگی به واردات. از اینها گذشته اجرای این روش در گله‌های کوچک و بزرگ روستایی، می‌تواند اشتغال‌زایی پایدار ایجاد کند و مهاجرت به شهرها را کاهش دهد. پاپی در این زمینه تأکید می‌کند: «این فناوری ساده، اما هوشمندانه، قادر است روستاهای ایران را به قطب‌های تولید ثروت تبدیل کند.»
نقشه راه برای دامداران مشتاق
رئیس موسسه تحقیقات علوم دامی کشور، با اشاره به اینکه بیش از 27 نژاد گوسفند بومی در کشور شناسایی و ثبت شده است، می‌افزاید: «هر کدام از این نژادها خصوصیات منحصر به فردی دارند و نسبت به منطقه‌ای که در آن پرورش می‌یابد، پتانسیل‌های قابل توجهی را به نمایش می‌گذارند.»
حسن خمیس آبادی، ادامه می‌دهد: «با تحقیقات انجام شده مشخص شد که استفاده از جیره آغازین، می‌تواند تاثیری قابل توجه در گله‌های دام سبک پرواری ایجاد کند که در بازدید از دامداری پایلوت، این تفاوت بسیار مشهود بود.»
وی، ابراز امیدواری کرد که با برگزاری دوره‌های آموزشی و ترویج این مبحث علمی، چنین روش موثری در کل دامداری‌های کشور فراگیر شود. زیرا با گسترش اجرای چنین پژوهش‌هایی، دامداری‌ها زنده می‌مانند و تولید پایدار می‌شود.
این دقیقا همان موضوعی است که فرهاد میرزایی، پژوهشگر مروج ارشد موسسه تحقیقات علوم دامی کشور نیز بر آن صحه می‌گذارد. میرزایی، معتقد است که دامدارهایی مانند آقای توانگر، جزو آخرین نسل از بازماندگانی هستند که توانسته‌اند تاکنون با پرواربندی نیمه صنعتی، کاری کنند که حداقل قشر متوسط جامعه همچنان قدرت خرید گوشت قرمز را تاحدودی داشته باشد.
او، می‌گوید: «اگر دامدارهایی از این دست، اقدام به فروش واحد تولیدی خود کنند، تا 100 میلیارد تومان عایدشان می‌شود که با سپرده‌گذاری این مبلغ در بانک حداقل ماهانه یک میلیارد تومان درآمد خواهند داشت؛ آن هم بدون دغدغه برای تهیه علوفه یا فروش محصول.»
این پژوهشگر محقق ارشد، با استناد به این حساب و کتاب، آهی می‌کشد و انگار جمله آخر خود را از اعماق قلبش به زبان می‌آورد: «این واحدهای تولیدی باید از طرف دولت حمایت شوند. زیرا تعطیلی آنها یعنی از دسترس خارج شدن پروتئین حیوانی برای قشر بزرگی از جامعه.» میرزایی، البته از دامداران هم درخواست می‌کند که برای پیشبرد پایدار تولید و خروج از بحران‌های غیرمنتظره، همیشه کارشناسان و مشاوران علمی را همراهی کنند.
ابوالفضل نژاد خیر، عضو هیات مدیره تعاونی عشایری ساوجبلاغ، با بیان اینکه محتویات جیره آغازین برای بره‌ها و بزغاله‌ها باید به گونه‌ای باشد که رشد دام را به خوبی تضمین کند، می‌گوید: «بره‌هایی که بین 18 تا 20 کیلوگرم وزن می‌گیرند برای قطع جیره آغازین آماده‌اند. بنابراین دامداران باید توجه داشته باشند دامی که استارتر مصرف کرده باید در وزن بین 40 تا 42 کیلوگرم به بازار عرضه شود، وگرنه چربی گوشت افزایش می‌یابد.»
این تنها آغاز راه است! تصور کنید در آینده نزدیک، گله‌های ایران نه تنها نیاز داخلی را تأمین کنند، بلکه به قدرتی جهانی در بازار گوسفند زنده تبدیل شوند! با همه‌گیر شدن استفاده از جیره آغازین پلت‌شده در تغذیه بره و بزغاله‌های شیرخوار، در کنار رعایت اصول بهداشتی و پرورشی، رونق دوباره به دامداری‌های دام سبک کشور برخواهد گشت؛ رویایی که با همت دامداران و پشتیبانی علمی محقق می‌شود. این روش نه یک ادعا، بلکه پاسخ علمی به دردهای قدیمی صنعت دام است.
منصور توانگر، از نتیجه این کار ابراز رضایت می‌کند و با شور خاصی که حاکی از امید است، می‌گوید: «پیشنهاد دوستان محقق را پذیرفتم چون به کار آنها اعتماد داشتم و می‌دانستم علم می‌تواند ما را از گرفتاری‌ها نجات دهد. خوشحالم که اعتمادم بی‌مورد نبود و ما در پایان دوره 3 ماه پرورش، در گروه آزمایش، حتی بره‌هایی با وزن 30 کیلوگرم نیز داشتیم.»